این سورة ابراهیم مکى است مگر دو آیت: «أ لمْ تر إلى الذین بدلوا...»
تا آخر دو آیت بمدینه فرو آمد در شأن کشتگان بدر، باقى همه بمکه فرو آمد باتفاق مفسران، و جمله سورة پنجاه و دو آیتست و هشتصد و سى و یک کلمه و سه هزار و چهار صد و سى و چهار حرف و باجماع اهل تفسیر درین سورة ناسخ و منسوخ نیست مگر قول عبد الرحمن بن زید بن اسلم که وى گفت: «إن الْإنْسان لظلوم کفار» این سه کلمه منسوخست بآن آیت که در سورة النحل است: «و إنْ تعدوا نعْمة الله لا تحْصوها إن الله لغفور رحیم». و روى ابى بن کعب قال قال رسول الله (ص): من قرأ سورة ابراهیم علیه السلام اعطى من الاجر عشر حسنات بعدد من عبد الاصنام و بعدد من لم یعبدها.
«بسْم الله الرحْمن الرحیم الر» انا لله اعلم و ارى، و قد سبق الکلام فیه، «الر، کتاب» مبتدا و خبر، و قیل کتاب خبر ابتداء محذوف، اى هذا «کتاب أنْزلْناه إلیْک» یا محمد یعنى القرآن، «لتخْرج الناس» اى انزلناه لتخرج الناس بدعائک ایاهم من ظلمات الکفر و الجهالة الى نور الایمان و العلم و من الشک الى الیقین و من البدعة الى السنة. الظلمات و النور چون درهم پیوسته باشد در قرآن بر دو وجه آید: یکى شب و روز ست چنانک الله گفت در سورة الانعام: «و جعل الظلمات و النور» یعنى اللیل و النهار، دیگر هر چه از آن آید در قرآن بدان کفر و ایمان خواهد، ظلمات شرک است و کفر، لان الکفر غیر بین فمثل بالظلمات و الایمان بین فمثل بالنور. و هر چه در قرآن آید ظلمات تنها که در نور پیوسته نبود هم بر دو وجه بود: یکى بمعنى اهوال چنانک در سورة الانعام گفت: «قلْ منْ ینجیکمْ منْ ظلمات الْبر و الْبحْر» یعنى من اهوال البر و البحر، و در سورة النمل گفت: «أمنْ یهْدیکمْ فی ظلمات الْبر و الْبحْر» اى اهوال البر و البحر، دیگر وجه آنست که سه خصلت بهم یعنى سه تاریکى بهم آید چنانک در سورة الزمر گفت: «خلْقا منْ بعْد خلْق فی ظلمات ثلاث» یعنى البطن و الرحم و المشیمة، و در سورة الانبیاء گفت یونس را: «فنادى فی الظلمات» یعنى ظلمة اللیل و ظلمة البحر و ظلمة بطن الحوت، و در سورة النور گفت: «ظلمات بعْضها فوْق بعْض» یعنى کافر قلبه مظلم فى صدر مظلم فى جسد مظلم.
... «بإذْن ربهمْ» این اذن بمعنى امر است و درین سورة سه جاى دیگر است همه بمعنى امر: «ما کان لنا أنْ نأْتیکمْ بسلْطان إلا بإذْن الله» اى بامر الله، «خالدین فیها بإذْن ربهمْ توْتی أکلها کل حین بإذْن ربها» اى بامر ربها، و در سورة النساء گفت: «و ما أرْسلْنا منْ رسول إلا لیطاع بإذْن الله» یعنى بامر الله.
اما آنچ در سورة یونس گفت: «و ما کان لنفْس أنْ توْمن إلا بإذْن الله» آن بمعنى دستورى و خواستست یعنى: الا ان یأذن الله فى ایمانها، و در سورة البقرة گفت: «و ما همْ بضارین به منْ أحد إلا بإذْن الله» اى الا ان یاذن الله فى ضره، «و ما أصابکمْ یوْم الْتقى الْجمْعان فبإذْن الله» اى الله اذن فى ذلک، و روا باشد که: «بإذْن ربهمْ» باین معنى بود: اى لا یهتدى مهتد الا باذن الله و مشیته و توفیقه، پس تفسیر نور کرد: «إلى صراط الْعزیز الْحمید» اى الى دین الاسلام دین الله، «الْعزیز» المنیع بالنقمة لمن لم یتبع الرسول، «الْحمید» اى الشکور للمحسن القلیل من عمله.
«الله الذی» برفع خواند مدنى و شامى هم بوصل و هم بوقف بر استیناف و باقى بخفض خوانند على انه بدل من الحمید، اى الحمید «الله الذی له ما فی السماوات و ما فی الْأرْض»
ملکا و خلقا و امرا، «و ویْل للْکافرین منْ عذاب شدید» ویل، واد فى جهنم بسیل من قیح و صدید.
«الذین یسْتحبون الْحیاة الدنْیا على الْآخرة» اى یختارون و یوثرون الدنیا على العقبى و یترکون العمل لها. و قیل الاستحباب طلب المحبة بالتعریض لها، «و یصدون عنْ سبیل الله» هم لازمست و هم متعدى، بر مىگردید از راه خداى و دیگران را بر مىگردانید، اگر لازمست چنانست که: «رأیْت الْمنافقین یصدون عنْک صدودا» اى یعرضون عنک اعراضا الى غیرک و رأیتهم یصدون اى یعرضون و هم مستکبرون، و اگر متعدیست چنانست که: «هم الذین کفروا و صدوکمْ عن الْمسْجد الْحرام» اى منعوکم عن دخوله: «و یبْغونها عوجا» اى یلتمسون لها زیغا و عیبا. و قیل یطلبون غیر سبیل القصد و صراط الله هو طریق القصد. و قیل ینتظرون لمحمد (ص) هلاکا و عوجا، منصوب على الحال مصدر موضوع فى موضع الحال، تقول بغیت الشیء طلبته و ابغیته اى اعنته. «أولئک» اى الموصوفون، «فی ضلال بعید» فى خطاء و طریق جائر عن الصواب.
«و ما أرْسلْنا منْ رسول إلا بلسان قوْمه» اى بلغة قومه، و اللسان عند العرب هو الکلام. مىگوید هر پیغامبرى که بقومى فرستادیم بزبان ایشان و لغت ایشان فرستادیم تا پیغام ما بایشان بآن زبان که دریابند و فهم کنند برسانند و اگر نه بزبان ایشان گویند درنیابند و حجت بر ایشان درست نیاید، اینست که رب العزه گفت: «لیبین لهمْ» اى لیفهمهم لتقوم علیهم الحجة.
و عن ابى صالح عن ابن عباس قال کان جبرئیل یوحى الیه بالعربیة و ینزل هو الى کل نبى بلسان قومه.
و عن عکرمة عن ابن عباس قال ان الله فضل محمدا على اهل السماء و على الانبیاء، قالوا یا بن عباس فکیف فضله على الانبیاء؟ فقال ان الله عز و جل قال: «و ما أرْسلْنا منْ رسول إلا بلسان قوْمه» یعنى بلسان قومه و الیهم فحسب، و قال لمحمد: «و ما أرْسلْناک إلا کافة للناس بشیرا و نذیرا» فارسله الى الجن و الانس فقال: «یا أیها الناس إنی رسول الله إلیْکمْ جمیعا»، «فیضل الله منْ یشاء» بالخذلان عن الایمان، «و یهْدی منْ یشاء» بالتوفیق، اى انما وقع الارسال للبیان لا للاضلال و الهدایة فان ذلک الى الله عز و جل، «و هو الْعزیز» الذى لا یمنع مما اراد، «الْحکیم» فى توفیقه من وفق و خذلانه من خذل.
قال الامام شیخ الاسلام عبد الله الانصارى: فى الآیة دلیل على ان القرآن نزل بلغة العرب، لان الرسول کان عربیا، و کان اهل الخطاب یومئذ عربا لم یبلغ الخطاب العجم بعد فوجب اذ بلغهم ان یبین لهم بلسانهم المعنى الذى نزل الخطاب عربیا بعینه لیبین للعجم کما بین للعرب، و الدلیل على جواز بیان الخطاب بالالسنة کلها لزوم القسم و الذمة به لو حلف القاضى خصما، فقال له قل: بخداى آسمان و زمین، فحلف به لزمته الیمین کما لو حلف، فقال برب السماء و الارض، و لو قال الکافر: خداى نیست مگر خداى آسمان و زمین، منعته کما تمنعه الشهادة العربیة و لو سأل الحزبى الذمة، فقال: زینهار بخداى، استأمن به کما استأمن بالامان العربى لفظا «و لقدْ أرْسلْنا موسى بآیاتنا» اى بالبرهان الذى دل على صحة نبوته نحو إخراج یده بیضاء و کون العصا حیة الى سائر آیاته التسع، «أنْ أخْرجْ قوْمک» اى ارسلناه بان یخرج قومه و هم القبط، «من الظلمات إلى النور» اى بدعائک الى الایمان و نهیک عن الشرک. و قیل القوم بنو اسرائیل، فیکون المعنى: اخرج قومک من ذل الاستبعاد الى عز الملکة لان بنى اسرائیل کانوا مومنین، «و ذکرْهمْ» اى جدد لهم الذکر و الذکر حصول المعنى للنفس و قد یغیب عنها بالنسیان فیعاد الیها بالتذکیر، «بأیام الله» هذا وعید و ایام الله عقوباته و مثلاته فى الاولین، کقوله: «قدْ خلتْ منْ قبْلکمْ سنن» هى ایضا وعید و سننه عقوباته و مثلاته فى الاولین.
و قیل «بأیام الله» اى بما کان فى ایام الله من النعمة و المحنة فاجتزاء بذکر الایام عنه لانها کانت معلومة عندهم و المعنى عظهم بنعمه و نقمهاى بالترغیب و الترهیب و الوعد و الوعید.
و عن على (ع) قال: کان رسول الله (ص) یخطبنا فیذکرنا بایام الله حتى یعرف ذلک فى وجهه کانما یذکر قوما یصبحهم الامر غدوة و عشیة و کان اذا کان حدیث عهد بجبرئیل لم یتبسم ضاحکا حتى یرتفع عنه.
«إن فی ذلک لآیات» اى فى اهلاک الله الامم الکافرة لعلامات ببطلان ما کانوا علیه، «لکل صبار شکور» اى هى دلالات لمن صبر على الشدة و شکر على النعمة. و قیل دلالات لکل مومن لان الصبر و الشکر کفلا الایمان بحکم الخبر: قال النبى (ص): «الایمان نصفان نصف صبر و نصف شکر» خلافست میان علما که صبر به یا شکر و درویش صابر به یا توانگر شاکر، و مذهب بیشترین علماء شریعت و طریقت آنست که درویش صابر فاضلتر و در مقامات سالکان صبر از شکر برتر که صبر حال درویشانست و شکر حال توانگران و اخبار و آثار فراوان دلالت مىکند بر شرف درویشان و فضل ایشان بر توانگران، من ذلک قول النبى (ص).
یوتى باشکر اهل الارض فیجزیه الله تعالى جزاء الشاکرین و یوتى باصبر اهل الارض فیقال له أ ترضى ان یجزیک کما جزینا هذا الشاکر؟ فیقول نعم یا رب، فیقول الله تعالى: کلا انعمت علیه فشکر و ابتلیتک فصبرت لاضعفن لک الاجر فیعمى اضعاف جزاء الشاکرین، و قد قال تعالى: «إنما یوفى الصابرون أجْرهمْ بغیْر حساب».
و عن انس بن مالک قال بعث الفقراء رسولا الى رسول الله (ص) فقال انى رسول الفقراء الیک. فقال مرحبا بک و بمن جئت من عندهم؟ جئت من عند قوم احبهم، قال: قالوا یا رسول الله ان الاغنیاء ذهبوا بالجنة، یحجون و لا نقدر علیه و یعتمرون و لا نقدر علیه و اذا مرضوا بعثوا بفضل اموالهم ذخیرة لهم. فقال النبى (ص) بلغ عنى الفقراء ان لمن صبر و احتسب منکم فله ثلث خصال لیست للاغنیاء: الاولى ان فى الجنة غرفا ینظر الیها اهل الجنة کما ینظر اهل الارض الى نجوم السماء لا یدخلها الا نبى فقیر او شهید فقیر او مومن فقیر، و الثانیة یدخل الفقراء الجنة قبل الاغنیاء بنصف یوم و هو خمس مائة عام، و الثالثة اذا قال الغنى سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر و قال الفقیر مثل ذلک لم یلحق الغنى الفقیر و ان انفق فیها عشرة آلاف درهم و کذلک اعمال البر کلها فرجع الیهم، فقالوا رضینا رضینا.
و روى ان النبى (ص) قال یوتى بالرجل یوم القیامة فیقول الله: عبدى لم ازو عنک الدنیا لهوانک، زویت عنک لصلاحک و صالح دینک.
قوله: «و إذْ قال موسى لقوْمه اذْکروا نعْمة الله علیْکمْ إذْ أنْجاکمْ منْ آل فرْعوْن» اى اعلم قومک یا محمد ما کان من موسى علیه السلام حین قال لبنى اسرائیل «اذْکروا نعْمة الله علیْکمْ إذْ أنْجاکمْ منْ آل فرْعوْن» ففرعون داخل فى آله ها هنا کما ان ابراهیم (ع) داخل فى آله فى خبر التشهد و الیاس داخل فى آله فى قوله: «سلام على إلْیاسین» و مثله قوله: «أدْخلوا آل فرْعوْن أشد الْعذاب»، «و یذبحون أبْناءکمْ» اثبت الواو ها هنا عطفا على «یسومونکمْ» و حیث لا واو فانه بدل عن الاول. قال الفراء العلة الجالبة لهذه الواو ان الله سبحانه اخبرهم انهم یعذبون بانواع العذاب بالتذبیح و غیر التذبیح و حیث طرح الواو اراد تفسیر صفات الذین کانوا یسومونهم، «و یسْتحْیون نساءکمْ» اى یدعونهن احیاء لا یقتلونهن. و فی الخبر: اقتلوا شیوخ المشرکین و استحیوا شرخهم، «و فی ذلکمْ بلاء منْ ربکمْ عظیم».
«و إذْ تأذن» یعنى آذن اى اعلم کما یقال توعد و اوعد، «و إذْ تأذن ربکمْ» مىگوید آگاهى داد خداوند شما، و آگاه کرد «شکرتم» راست و آگاهى «کفرتم» را، و شکر درین موضع توحیدست و ناسپاسى کفر است و تفسیر خود در عقب است.
«و قال موسى إنْ تکْفروا أنْتمْ و منْ فی الْأرْض جمیعا فإن الله لغنی» عن عبادتکم، «حمید» یحمده اهل السماوات و الارض حمید باحسانه لمن عبده. و قیل حمید حمد نفسه قبل ان یحمده خلقه.
قال النبى (ص): من اعطى الشکر لم یحرم الزیادة لان الله تعالى یقول: «لئنْ شکرْتمْ لأزیدنکمْ».
و بعث رسول الله (ص) سریة فقال لئن سلمتم لاشکرنه فغنموا و سلموا، فقال اللهم لک الحمد شکرا و لک المن فضلا
«فإن الله لغنی حمید» تا اینجا سخن موسى است با قوم خویش.
«أ لمْ یأْتکمْ نبوا الذین منْ قبْلکمْ قوْم نوح و عاد و ثمود» مفسران را درین آیت دو قول است: یک قول آنست که این هم از کلام موسى (ع) است با قوم خود، و قول دیگر آنست که این خطاب با محمد است (ص) و با امت وى یقول الم تسمعوا خبر الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود، «و الذین منْ بعْدهمْ» من الامم السالفه، «لا یعْلمهمْ إلا الله» اى لا یحصى کثرتهم الا الله. هذا دلیل على اشتباه الانساب على النساب و لهذا روى عن عبد الله انه قرأ هذه الآیة ثم قال کذب النسابون. و عن ابن عباس قال: بین عدنان و اسماعیل ثلاثون ابا لا یعرفون، «جاءتْهمْ رسلهمْ بالْبینات» بالمعجزات التی ثبتت بها نبوتهم و وجبت اجابتهم ثم لم یومنوا و هو قوله «فردوا أیْدیهمْ فی أفْواههمْ» و فیه قولان: احدهما ان الضمیرین یعودان الى الکفرة، اى رد القوم ایدیهم فى افواههم، اى على افواههم غیظا علیهم کقوله: «عضوا علیْکم الْأنامل من الْغیْظ» و هو قول ابن مسعود. قال ابن عباس عجبوا من کلام الله فوضعوا ایدیهم على افواههم متفکرین فیه، و قال بعضهم اشاروا الیه بالسکوت و وضعوا اناملهم على شفاههم و قد طبقوها. و القول الآخر ان الضمیر الثانى یعود الى الانبیاء اى رد القوم ایدیهم فى افواه الرسل کى لا یتکلموا بما ارسلوا به و هو قول الحسن و الفراء و اشار الفراء بظهر کفه الى من یخاطبه مىگوید دستهاى خود بدهنهاى پیغامبران باز نهادند گفتند مگویید یعنى که نپذیرفتند پیغام و ایشان را دروغ زن گرفتند همچون کسى که دست بدهن کسى باز نهد و گوید خاموش، «و قالوا إنا کفرْنا بما أرْسلْتمْ به» فى هذا الکلام ایجاز فان القوم لم یکونوا معترفین برسالة ربهم و المعنى انا کفرنا بما تدعون انکم ارسلتم به، و له فى القرآن نظایر و من ابینها قول قوم صالح فى سورة الاعراف، «و إنا لفی شک مما تدْعوننا» انتم، «إلیْه مریب» موقع فی الریبة، اراب اتى بالریبة، اتى بالتهمة.